مکتوبات سیاسی و داعیه‌های مذهبی (بررسی نقش مذهب در روابط ایران و ماوراءالنهر در قرن 10 و 11 قمری)

منطقه ماوراءالنهر در تاریخ ایران بعد از اسلام، به دلایل مختلف، از جمله وجود مرکزیت سیاسی و یا کشمکش‌های روابط بین ایران و همسایگانش از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در آغاز قرن دهم قمری و با ظهور دولت مقتدر و شیعی صفوی، روابط ایران و ماوراءالنهر به حالتی کاملاً خصمانه درآمد که نزدیک به 120 سال طول کشید. این روابط از سال‌های میانی حکومت شاه عباس اول به تدریج دوستانه شد. در منابع و پژوهش‌های گوناگون، تحلیل این شرایط اغلب تحت الشعاع اختلافات مذهبی صفویان شیعی و ازبکان سنی مذهب قرار گرفته است. این مقاله در صدد است با بررسی نمادها و موضوعات مذهبی مندرج در مکتوبات و اسناد آن دوره، ملاحظات دیگری را در تبیین این موضوع ارائه نماید. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که به رغم وجود منازعات مذهبی، طرفین از مذهب به عنوان پوشش و یا بهانه‌ای برای صف‌آرایی‌های سیاسی و نظامی بهره می‌بردند. به همین دلیل، در دوره دوم که عصر فروکش‌کردن منازعات به شمار می‌آید، دیگر سخنی از مجادلات مذهبی نیست؛ بلکه انگیزه‌های اقتصادی و اهداف تجاری در اولویت قرار دارد، به گونه‌ای که در مکاتبات فی مابین نیز دیگر اثری از ادعاها و احتجاجات شیعه و سنی به چشم نمی‌خورد.